Historia
8 sierpnia 2019

Teren obecnej gminy Nagłowice to jeden z najstarszych obszarów osadniczych Ziemi jędrzejowskiej. Najwcześniejsze chronologiczne wzmianki o Nagłowicach pochodzą z 1269 roku, kiedy to książę Bolesław Wstydliwy poświadczył transakcję miedzy klasztorem jędrzejowskim a wojewodą krakowskim Sułkiem z Niedźwiedzia, na mocy której cystersi otrzymywali dziedzinę komorników i koniarzy w Nagłowicach. W1325 r. Nagłowice zapisano w rejestrach dziesięciny papieskiej jako wieś z kościołem parafialnym, którego plebanem był Czechosław. już jednak 3 tysiące lat temu rozwijała się tutaj kultura łużycka, o czym świadczy odkrycie w Nagłowicach cmentarzyska kultury łużyckiej z 86 grobami. Z kolei w Jaronowicach znaleziono kilka monet rzymskich. Chociaż Nagłowice w swojej historii miały wielu właścicieli: Lisów, Porajów, Kotkowskich, Walewskich, Kosickich, a od 1914 r. Radziwiłłów, to Rejowie będąc właścicielami Nagłowic od XV wieku znacząco przyczynili się do popularności tej miejscowości. Do historii literatury polskiej Mikołaj Rej herbu „Oksza” przeszedł z określeniem „z Nagłowic”, z których się pisał. Miejscowość dziedziczona przez kolejne pokolenia Rejów stała się nieodłącznym elementem nazwiska pisarza, którego nazywamy „ ojcem literatury polskiej”. Mikołaj Rej, autor wielu utworów o tematyce świeckiej i religijnej, należy do grona postaci – symboli kultury polskiej. Mikołaj Rej niemal przez całe swe dorosłe życie pilnie i niestrudzenie krzątał się wokół pomnożenia swego majątku. Po rodzicach odziedziczył w 1529 r. sporą część rodowych dóbr Rejów w Krakowskiem oraz posagowe ziemie matki w okolicach Halicza. Do tego kompleksu majątków, który zapewnił Mikołajowi dobry start, należało między innymi pół wsi Topola wraz z dworem, Żórawno – miejsce jego urodzin oraz pół wsi Bobin. Gdy umiera jego stryj Piotr, w 1539 r. Mikołaj otrzymuje kolejną część Topoli oraz Nagłowice. Poeta wciąż powiększał swój majątek przez zamiany, dokupywanie, zastawy, pozyskiwanie darowizn (między innymi od króla za swój talent literacki], dzierżawy, zakładanie nowych osad czy właściwy ożenek. Rej bardzo cenił sobie pracę i oszczędność, niestrudzenie inwestował i obracał pieniądzem licząc na odpowiednie zyski w przyszłości, prowadząc przy tym racjonalną gospodarkę wiejską i miejską, rolną i hodowlaną oraz stosując nowoczesną administrację. Zgodnie z ówczesnymi uwarunkowaniami ekonomicznymi, główne ośrodki gospodarcze w dobrach Reja tworzyły folwarki, produkujące na eksport via Gdańsk oraz na rynki wewnętrzne. Mikołaj rozpoczynał jako posiadacz 2 całych wsi i części w 5 innych. Pod koniec życia na jego majątek składało się co najmniej 17 całych wsi, 6 innych części wsi, a także 2 miasteczka, dom w Krakowie oraz inne dochody. Rej umiera w 1569 roku pozostawiając majątek swojej żonie.

Zofia Kościeniówna z Sędziszowa scedowała Nagłowice na rzecz dzieci: synów Andrzeja, Mikołaja i Krzysztofa oraz córek Anny, Doroty, Bogumiły, Elżbiety i Barbary. Z trzech synów poety (wszyscy dziedziczyli na Nagłowicach] – linie dwóch pierwszych, Mikołaja i Andrzeja przetrwały najdalej, do XVIII wieku. Współcześni Rej o wie są potomkami z linii Krzysztofa. Jak długo Rej owie byli dziedzicami Nagłowic – nie wiadomo.

W roku 1784 dobra Nagłowic wraz z przyległościami przeszły w ręce Walewskich. Nowy właściciel, Kacper Walewski, zamieszkał w Nagłowicach, wybudował nowy dwór: parterowy dwu traktowy, z mieszkalnym poddaszem, kryty gontem. Syn jego Antoni, gubernator kielecki, otoczył dwór okazałym parkiem. Nagłowice wraz z folwarkami: Słęcinem (Ślęcinem], Marianowem, Rejowcem i Kuźnicami posiadały w końcu XIX wieku 3329 morgów ziemi, gorzelnię, tartak parowy i wodny, gonciarnię, smolarnię, hutę szklaną oraz pokłady kamienia wapniowego i torfu.

Późniejszy właściciel Nagłowic – Józef Kosicki, zięć Antoniego, powiększył dwór, wystawił oficynę, odnowił i uzupełnił budynki gospodarcze, uporządkował i rozszerzył gospodarstwo rybne. Będąc wykonawcą testamentu swej siostry ciotecznej – Marii Michałowskiej z Walewskich – wybudował w latach 1908 – 1914 nowy, neogotycki kościół w Nagłowicach. Poprzedni, drewniany, z roku 1732 rozebrano w 1908 roku. W 1914 roku Nagłowice kupuje książę Janusz Radziwiłł. W wyniku działów rodzinnych kolejnym właścicielem zostaje książę Michał Radziwiłł. Powstaje jeden z największych kompleksów majątkowych w powiecie jędrzejowskim, w skład którego wchodzą również majątki Oksa i Chycza, o łącznej powierzchni pond 36 tys. ha. W latach dwudziestych XX wieku Radziwiłłowie wznoszą w pobliżu dworku piętrowy pałac, z monumentalnym portykiem kolumnowym.

Po zakończeniu II wojny światowej majątek rozparcelowano. Pierwszym użytkownikiem dworku i pałacu tuż po wyzwoleniu, był Związek Literatów Polskich. Następnie ulokowano tam Państwowy Dom Dziecka, którego organizatorem była Irena Mrożewska. Dworek po II wojnie jest już podupadły, kwaterowały w nim wojska niemiecka, służył także jako magazyn i skład staroci. W latach 1969 – 1985 pod patronatem Państwowego Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie, funkcjonuje w nim Izba Pamięci Mikołaja. Dom Dziecka w r. 1977 opuszcza dworek do nowo wybudowanego bloku. Przystąpiono również do remontu pałacu Radziwiłłów. Dworek ulega dalszej dewastacji. Od 1980 roku rozpoczęto starania o środki na remont dworku. Powstały plany renowacji budynku i jego zagospodarowania. W październiku 1988 roku otwarto dworek po remoncie. Ekspozycję biograficzną i wystawę książek wykonano według projektu mgr Kazimiery Zapałowej – dyrektora Muzeum Lat Szkolnych Stefana Żeromskiego. Do świeżo wyremontowanych pomieszczeń przeniesiono również bibliotekę publiczną.